
پارابنها از پركاربردترين دستههاي مواد نگهدارنده هستند. نگهدارنده ها یا پرزرواتيوها (Preservatives) به موادي اطلاق ميشود كه جهت محافظت از آلودگی میکروبی يك محصول غذایی یا دارویی در دوره نگهداری محصول و در هنگام مصرف، در فرمولاسیون آن محصول استفاده ميگردد. نظر به اهميت و كاربرد وسيع پارابن ها به این منظور، در ادامه توضيحاتي در مورد کاربرد و ویژگی های آنها در محصولات بهداشتی و آرایشی موضعی آمده است.
پارابنها نخستین بار در حدود 85 سال پیش معرفي شدند و به سرعت به یکی از پرمصرف ترین نگه دارندهها تبديل شدند. واژه پارابن (Paraben) مخفف پارا هيدروكسي بنزوئيك اسيد (paraHydroxybenzoic Acid) است. از نگاه شیمیایی، پارابنها خانواده اي از استرهاي آلكيل پاراهيدروكسي بنزوئيك اسيد هستند. 4 استر مهم و پركاربرد شامل متيل پارابن، اتيل پارابن، پروپيل پارابن، و بنزيل پارابن مي باشند. بوتيل پارابن و ايزوبوتيل پارابن نيز در اين دسته قرار ميگيرند كه كمتر مورد استفاده قرار می گیرند.
انتخاب نوع پارابن در يك محصول بستگي به عوامل مختلفی دارد. جايگزيني گروههاي شيميايي مختلف سبب تغيير در حلاليت و تغییر در طيف اثر ميكروبي پارابنها می شود. بطوري كه هرچه طول زنجيره آلكيل افزايش پيدا ميكند، حلاليت ماده در آب كاهش و حلالیت در روغنها و حلالهاي آلي افزايش مييابد. معمولا متيل پارابن در محصولات با پايه روغن در آب (O/W) و پروپيل پارابن در محصولات با پايه آب در روغن (W/O) بكار ميروند. هرچه حلاليت در فاز چربي افزايش يابد، عبور آن از بافت اپيدرم پوست زيادتر ميشود. بنابراين نفوذ پوستي پارابنهاي با طول زنجيره بلندتر به پوست بيشتر است. علاوه بر خصوصیات فیزیکوشیمیایی، این استرها طیف اثرات ضد میکروبی متفاوتی هم دارند.
از نظر اثرات ضد میکروبی، پارابنها طيف اثر وسيعي عليه انواع باكتريها و قارچهاي پاتوژن دارند. طيف اثر ضد ميكروبي اين مواد با افزايش طول زنجيره آلكيل افزايش مييابد. معمولاً براي رسيدن به اثر محافظتی بیشتر و طیف اثر وسیع تر از ترکیب چند نوع پارابن مانند متیل و اتیل در فرمولاسیون استفاده می شود. به طور كلي پارابنها روي قارچها مؤثرتر بوده و در بين باكتريها اثرات ضد ميكروبي بيشتري روي باكتريهاي گرم مثبت دارند. برخی ميكروارگانيسمهاي گرم منفي با توليد آنزيمهاي خاص، پارابنها را تخريب ميكنند و نسبت به آنها مقاوم شدهاند. به خاطر اثر کم این دسته از نگهدارنده ها روی سودوموناس، پارابن ها را با مواد باكتريوسيد ديگر مثل ايزوتيازوليدونها و فنوكسي اتانول همراه ميكنند.
پارابنها در انواع محصولات آرايشي و بهداشتي مثل شامپوها، مرطوب كنندهها، ژلهاي شستشو، خميردندانها، محصولات زيبايي و همچنين در انواع محصولات دارويي موضعي و تزريقي و انواع غذاها به كار ميروند به طوري كه در گفته ميشود پارابنها در بيش از 90 درصد محصولات آرايشي و بهداشتي وجود دارند. در مطالعهاي كه در ايالات متحده آمريكا صورت گرفته ميزان تماس هر فرد با پارابنها در هر روز 76 ميلي گرم است كه 50 ميلي گرم آن مربوط به محصولات آرايشي-بهداشتي، 25 ميلي گرم داروها و 1 ميلي گرم مربوط به مواد غذايي است.
در گذشته تصور بر اين بود كه پارابنهايي كه از پوست عبور كرده و جذب خون و مايعات ميان بافتي ميشود؛ نهايتاً توسط كربوكسي استرازهاي كبدي متابوليزه و از طريق ادرار دفع ميشود . اما مطالعات جديد نشان دادند كه بخشي از پارابن جذب شده در بافتهاي بدن بدون هيدروليز توسط استرازهاي بافتي باقي ميمانند. ميزان نفوذ پوستي و در نتيجه فراهمي زيستي پارابن در بدن بستگي به نوع پارابن (طول زنجيره آلكيل بيشتر، جذب بالاتر)، پايه محصول (درصد فاز چرب به فاز آبي) و سورفكتانت بكار برده شده در آن دارد. در كاربرد موضعي بخشي از پارابنها كه وارد بافت پوست و زير پوست ميشوند، توسط 4 كربوكسي استراز اين بافتها به پاراهيدروكسي بنزوئيك اسيد و آلكيل مربوطه متابولیزه مي شوند. كربوكسي استرازهاي بافتهاي زيرين پوست روي پارابن با زنجيره كوتاه تر موثرتر هستند؛ درحالي كه پارابن با زنجيره طويلتر توسط كربوكسي استرازهاي كراتينوسيتها تجزيه ميشوند.
در سال 1925 دو موسسه US Environmental Agency و European Union cosmetic regulation مجوز كاربرد پاربنها را در غلظت 8/0 درصد در محصولات آرايشي و بهداشتي صادر كردند. اما در مطالعات اخير شواهدي دال بر ارتباط پارابنها با سرطان پستان يافت شده كه كاربرد وسيع اين مواد را مورد بحث قرار داده است. در مطالعه اي كه در سال 2004 انجام گرفت، پارابنها در مقدار كم در تومورهاي سرطان پستان يافت شدهاند. با توجه به اينكه اين مواد ساختارهاي شبه استروژني دارند، بروز اين عارضه را محتمل ميكند. از طرفي گزارش های متعددي از واكنشهاي حساسيتي فوري نوع 1 مثل كهير و واكنشهاي حساسيتي تاخيري نوع 4 مثل درماتيت تماسي با كاربرد فرآورده حاوي پارابن روي پوستهاي بسيار حساس و آسيب ديده منتشر شده است.
از اين رو محصولات جديدي با نام محصولات بدون نگهدارنده (Preservative free) وارد بازار شدهاند كه عاري از هرگونه مواد نگهدارنده هستند. در تهيه اين محصولات از روشهايي استفاده ميگردد كه كمترين آلودگي ميكروبي را ايجاد كنند و يا اين كه داخل محصول موادي به طور طبيعي وجود دارند كه سبب پايداري و حفظ آن در برابر آلودگيها ميگردد (Self-preserving) تا جايي كه برخي از شركتهاي بزرگ توليد كننده فرآوردههاي آرايشي و بهداشتي، دسته ای از محصولات را با مارك Preservative free يا Paraben free به مشتريان خود عرضه ميكنند.
با توجه به گراني نسبي اين محصولات و محدوديت در توليد برخي فرآوردهها به شكل preservative free اين محصولات در كشور ما جايگاه اصلي خود را پيدا نكردهاند. حداقل كاري كه ميتوان در این زمینه انجام داد، استفاده از نگهدارندهها به صورت محدود و در كمترين مقدار لازم است. يكي از راههاي محدود كردن اين مواد، استفاده از فرآوردههاي دارویی و بهداشتی و آرایشی تركيبي است. چون اين فرآوردهها به طور اختصاصي براي هر فرد در داروخانهها ساخته ميشود و طول مدت مصرف آن كوتاه است، معمولا نياز به استفاده از نگهدارندهها در آن نيست. بویژه در فرآوردههایی كه براي كودكان ساخته ميشود، اين عدم استفاده از افزودنيهاي متداول اهميت بيشتري پیدا می کند.
نظر دهید